آبنمای رو به کوشک در باغ های ایرانی قصد داریم درباره نوعی از معماری ایرانی… دوشنبه ۱۵ بهمن ۹۷

آبنمای رو به کوشک در باغ های ایرانی

قصد داریم درباره نوعی از معماری ایرانی صحبت کنیم که تا به‌ حال زیاد دیده‌اید اما شاید از نظر علمی به سبک‌شناسی آن دقت نکرده باشید. احتمالا شما هم در شهرتان یا در گشت‌وگذاری که در ایران‌ داشته‌اید کوشک-باغ‌های زیادی دیده ­اید. خوب می‌دانید که معمولا در برابر کوشک و عمارت اصلی باغ‌های مسکونی، پهنه‌ای وسیع از آب طراحی می‌شود. گستره‌ی آب ممکن است دریاچه‌ای مصنوعی، حوضی کوچک یا کانال آب باشد. سابقه این سبک در معماری ایران دور و دراز است و در بسیاری از کشورها از آن اقتباس شده است. احداث «آبنمای رو به کوشک» از نظر بصری اهمیتی ویژه دارد.

برای مثال خاصیت آئینه‌ای آب باعث می‌شود عناصر مختلفی مثل آسمان یا تزئینات روی کوشک در آبنما منعکس شود.

از سوی دیگر پهنه وسیع آب در برابر عمارت سبب خنک شدن و طراوت هوا می‌گردد.

در مقاله حاضر با تمرکز بر روی این سبک چند نمونه از برترین کوشک-باغ‌های ایرانی را بررسی کرده ایم.

*****

باغ شازده ماهان

اگر شما جزو آن دسته افرادی هستید که فقط عکس‌هایی از باغ شازده ماهان را دیده باشید احتمالا تصور می‌کنید این باغ در منطقه‌ای خوش آب و هوا احداث شده است ولی اگر پلان باغ شازده را ببینید متوجه می‌شوید که این باغ چون نگینی درخشان در منطقه‌ای خشک و کویری می درخشد. این همه آبنما، آبشارهای پلکانی و فواره به همراه درخت‌های زیبا در وسط آن برهوت کویری باورکردنی نیست.

کوشک اصلی شازده در بالاترین سطح باغ بر بلندی احداث شده و با استفاده از شیب زمین پلکان‌های بسیار زیادی در پایین آن قرار گرفته است. آب از قناتی در نزدیکی باغ به آنجا کشیده شده و روی این پلکان‌ها آبشاری بسیار زیبا و تماشایی به وجود آورده است که به بی نظیرترین آبنماهای ایرانی بدل شده است. با این طرح، چشم‌اندازِ درون کوشک فقط و فقط «آب» است. تصور کنید صاحب عمارت در کوشک می‌نشسته و از آن بالا این منظره زیبا را زیر نظر می گرفته است. به این نوع باغ‌ها باغ پلکانی یا «باغ تخت» نیز می‌گویند ولی نکته مهم این است که برخلاف سایر «باغ تخت‌ها» طرح «آبنمای رو به کوشک» در اینجا نیز به کار رفته است.

باغ دولت ­آباد یزد

باغ دولت ­آباد یزد از الگوی «آبنمای رو به کوشک» پیروی کرده است. یک آبنمای مستطیلی و بزرگ در مقابل عمارتِ اصلی باغ احداث شده و فواره‌هایی در یک خط مستقیم در آن صف کشیده‌اند. طول این آبنما از نظر هندسی با بادگیر بلند عمارت همخوانی دارد و نوعی تقارن به وجود آورده است. بادگیر باغ دولت‌آباد، بلندترین بادگیر جهان است.

 

در کنار آبنما مثل سایر باغ‌های ایرانی درختان، سر به فلک کشیده‌اند. آبنمای مستطیلی همچون مسیری است که عابرین را به سمت کوشک هدایت می‌کند. فواره‌ها قابل تنظیم‌اند و می‌توانند ارتفاعی کم با امواجی بسیار ظریف یا بسیار بلند و پر جوش و خروش داشته باشند.

کاخ چهل­ستون

کوشک-باغ چهل­ستون را کمتر کسی است که نشناسد و هر کس آن را دیده باشد داستان چهل‌ستونی را که در واقع چهل ستون نیست می‌داند. این جا نیز آبنمای برابرِ کوشک جزو طراحی باغ بوده و با خاصیت انعکاسیِ خود به بنا شکوهی دیگر داده است. آبنمای چهل‌ستون آگاهانه به‌شکلی طراحی شده که ستون‌های ایوان در آن منعکس شده و دو برابر گردد.

این خصوصیت، در بسیاری از کوشک-باغ‌های ایرانی به‌دقت مورد توجه قرار گرفته است. از یک سو تصویر ستون‌ها و از سوی دیگر تصویر درختان، تابلویی بسیار زیبا را خلق کرده است. گویی آبنما خود کوشک-باغی دیگر است.

باغ ارم شیراز

کوشکِ مجلل باغ ارم شیراز از دو سو رو به صحن‌هایی فراخ گشوده می‌شود. در یکی از صحن‌های باغ استخری درست مقابل کوشک قرار گرفته که نمای  کوشک و آبی آسمان را منعکس می‌کند. در صحنی دیگر نهری دنباله‌دار طراحی شده است. به این ترتیب در هر دو صحنِ عمارت، آبنمایی رو به بنا قرار گرفته است. در وسط استخر فواره‌ای منفرد تعبیه شده که آب را در آبنما می‌پاشد و امواجی ظریف پدید می‌آورد. موسیقیِ ملایم فواره در کنار صدای وزش باد در لابلای درختان در کنار آبنماهای مجلل فضایی دلنشین و اعیانی را پدید آورده است.

باغ فین کاشان

در یکی از صحن‌های باغ فین کاشان، استخر، کمی از کوشک فاصله گرفته اما کانالی کم‌عرض آب را از مقابل عمارت به سمت حوض هدایت می‌کند. یعنی این جا نهر در مقابل کوشک قرار گرفته است. در صحنی دیگر کانال بزرگ آب شبیه استخری مستطیل شکل مقابل بنا قرار دارد. از جاذبه‌های عمارت فین عبور کانال‌های آب از فضاهای داخلی و درون کوشک است. آب در این مجموعه با آزادی تمام برای خود چرخ می‌زند و بخش‌های مختلف باغ و کوشک را به هم می‌رساند. از حوضی به حوض دیگر می‌رود و در فواره‌ها و چشمه‌ها جوش و خروش بر پا می‌کند.

کاخ گلستان

در مجموعه کاخ‌های گلستان معمولا در مقابل کاخ‌ها آبنماهایی احداث می‌شده است

که در دوره‌های مختلف شکل آن‌ها تغییر کرده است.

از بخش‌های معروف کاخ گلستان شمس‌­العماره است

که آبنمای چهارگوش و زیبایی با هدف تکمیل بنا در مقابل آن قرار گرفته است.

این آبنما نیز در دوره‌های مختلف تغییر شکل داده

ولی چون از عناصر اصلی طراحی بنا محسوب می‌شده همچنان پابرجا مانده است.

در بناهای مجلل ایرانی که از الگوی

معماری سنتی پیروی کرده‌اند

نمونه‌های زیادی از «آبنمای رو به کوشک» پیاده شده است.

حتی بسیاری از خانه‌های ایرانی نیز حوض‌هایی روبروی

ایوان بنا داشته‌اند که همین نقش را ایفا می‌کرده‌اند.

نکته مهمی که باید به آن توجه داشته باشیم این است

که آبنمای رو به کوشک در معماری ایرانی

اهمیت نمادین داشته

و ریشه در باورهای کهن ایران زمین دارد.

چه خوب است که این طرح اصیل و ایرانی

هم اکنون نیز احیا شود و روح زندگی و

حرکت را به بناهای ایرانی بدمد.

 

 

---

عفیفه خدنگی | ۱۴ بهمن ۹۷ | برای مطالعه بیشتر رک: jhistory.um.ac.ir